ANAZHTWNTAS THN IDEOLOGIA TOY M.ALEXANDROY

Αναζητώντας την Ιδεολογία του Μεγάλου Αλεξάνδρου

(Η ευχή που έγινε «όρκος» και η ιδεολογία που εφαρμόστηκε αλλά δεν υπήρξε!)

1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Ο Μέγας Αλέξανδρος χαίρει καθολικής αναγνώρισης για δυο κυρίως πράγματα: Για την αξεπέραστη στρατηγική του ικανότητα και για τη διάδοση του Ελληνικού πολιτισμού στην Ανατολή. Είναι επίσης γνωστό ότι καταξιώθηκε μιας υψηλού επιπέδου παιδείας, κοντά στον σοφό Αριστοτέλη.

Λίγοι είναι εκείνοι που έχουν ασχοληθεί με την «ιδεολογία» του νεαρού Μακεδόνα βασιλιά. Μπορεί ίσως να λεχθεί ότι τα τελευταία χρόνια υπήρξε ένα ευρύτερο ενδιαφέρον, μετά από δημοσιεύσεις στο διαδίκτυο ενός «όρκου του Μεγάλου Αλεξάνδρου», που υποτίθεται ότι εκφωνήθηκε στην Ώπη της Μεσοποταμίας. Βέβαια, μετά τις πρώτες εντυπώσεις, οι περισσότεροι θεώρησαν ότι ο «όρκος» είναι ένα εντελώς πλαστό κατασκεύασμα και έτσι ο διαδικτυακός θόρυβος καταλάγιασε. Όμως, με τις τελευταίες ανασκαφές στην περιοχή της αρχαίας Αμφίπολης, ο «όρκος» ξεπρόβαλε και πάλι. Στη συνέχεια θα επιχειρηθεί μια διερεύνηση, σχετικά με την προέλευση του υπόψη κειμένου, αλλά και μια προσέγγιση για την ιδεολογία του Αλεξάνδρου.

Ο Χρήστος Π. Ζαλοκώστας[1], είναι αυτός που πρώτος διατυπώνει τον «όρκο», σε βιβλίο του που πρωτοεκδόθηκε το 1972. Το 1974 ο Χρήστος Ράπτης[2] εμφανίζει και αυτός τον «όρκο» σε βιβλίο των εκδόσεων ΖΗΤΡΟΣ, με ελάχιστες και εντελώς επουσιώδεις διαφορές.

Τόσον ο Ζαλοκώστας όσον και ο Ράπτης, αναφέρουν ρητά ότι τον «όρκο» «τον έγραψε» ή τον «διασώζει» ο Ερατοσθένης, ο γνωστός μαθηματικός και γεωγράφος της αρχαιότητας. Δεν αναφέρουν όμως την πηγή στην οποία βρήκαν «γραμμένο» ή «σωσμένο» το υποτιθέμενο κείμενο του Ερατοσθένη. Και δεν αναφέρουν διότι δεν υπάρχει κανένα τέτοιο κείμενο. Ούτε καν ο «Ψευδο-Καλλισθένης»[3] «περιγράφει …τον όρκο», όπως επίσης αναφέρει ο Ζαλοκώστας.

Και οι δύο όμως μνημονεύουν τον αείμνηστο Σκωτσέζο Ιστορικό W.W.Tarn[4]. Ο Ράπτης αναφέρει ότι «στην Αρχαία Ιστορία του Καίμπριτζ[5], ο Β. Ταρν …βλέπει στον Όρκο του Αλεξάνδρου στην Ώπη τα ίδια ιδεώδη…» κλπ. Όμως, ούτε στην υπόψη «Αρχαία Ιστορία» υπάρχει τέτοιος «όρκος».

Εξάλλου ο Ζαλοκώστας σημειώνει (σελ.236): «Προ 40 ετών ο καθηγητής του Καίμπριτζ Sir William Tarn …έδωσε στον Αλέξανδρο τη σωστή θέση του…» κλπ. Πράγματι, προ 40 περίπου ετών (μετρώντας από το 1972) ο Ταρν είχε κάνει μια ομιλία στη Βρετανική Ακαδημία (Alexander the Great and the Unity of Mankind, Proceedings of British Academy XIX, 1933, p.123), που ατυχώς είναι δυσεύρητη μολονότι επανατυπώθηκε επανειλημμένα στη δεκαετία του 1930. Δεν αποκλείεται, ο σπουδαίος Βρετανός ιστορικός να έχει συμπεριλάβει στην εργασία του αυτή κάποιον «όρκο» του Αλεξάνδρου. Η πιθανότητα αυτής της εκδοχής αυξάνεται από μια αναφορά που κάνει ο Ταρν στην άλλη περισπούδαστη και πιο ολοκληρωμένη εργασία του, στο ογκώδες δίτομο βιβλίο του «Μέγας Αλέξανδρος» που εκδόθηκε το 1948: Στη Σελίδα 400 (του 2^ου τόμου) γράφει επί λέξει: «Έχω ... βελτιώσει την προηγούμενη επεξεργασία αυτών των ιδεών του Αλεξάνδρου» (I have also ...improved my earlier treatment of these ideas of Alexander).

2. ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΕΛΛΑ ΣΤΑ ΒΑΘΗ ΤΗΣ ΑΝΑΤΟΛΗΣ (336-324 π.Χ.)

Ας παρακολουθήσουμε όμως την ιστορική πορεία του Αλεξάνδρου μέχρι τα Σούσα, και στη συνέχεια μέχρι την Ώπη, για να δούμε τι είπε, ή τι μπορεί να είπε εκεί.

Μετά τη δολοφονία του Φιλίππου Β’ (336 π.Χ.) στο θέατρο της Πέλλας, ο Αλέξανδρος ανακηρύσσεται βασιλιάς της Μακεδονίας. Την ίδια χρονιά, ασφαλίζει τα σύνορα του κράτους του, κατέρχεται στη νότια Ελλάδα, καταστρέφει εκ θεμελίων τη Θήβα που έχει στασιάσει, συγκαλεί το «Κοινό των Ελλήνων» και ανακτά τον τίτλο του «ηγεμόνα αυτοκράτορα», που είχε αποδοθεί και στον Φίλιππο.

Το 334 π.Χ., σε ηλικία 22 ετών, περνά τον Ελλήσποντο και καταφέρνει την πρώτη νίκη του εναντίον των Περσών, στη μάχη του Γρανικού ποταμού. Τον επόμενο χρόνο υποχρεώνει τον Μεγάλο Βασιλιά Δαρείο Γ’ σε δεύτερη ήττα στη μάχη της Ισσού, κοντά στη σημερινή Αλεξανδρέττα. Το 332 π.Χ., εκπορθεί την Τύρο και κυριεύει την Αίγυπτο, όπου ευχαρίστως ακούει να τον αποκαλούν γιο του Άμμωνα Δία. Κτίζει την Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου και θα συνεχίσει στο εξής να κτίζει νέες πόλεις, που ονομάζει «Αλεξάνδρειες», σε καίρια σημεία του διάβα του.

Θα στραφεί και πάλι προς τα βόρεια, για να καταφέρει (το 331) τελειωτική νίκη κατά του μεγάλου αντιπάλου του στα Γαυγάμηλα (στο σημερινό Ιράκ, παρά τον Τίγρη).

Μετά τα Γαυγάμηλα, αρχίζουν οι πρώτες προσεγγίσεις του Αλεξάνδρου με τους ηττημένους. Προσεταιρίζεται σατράπες και στρατηγούς του Δαρείου, μαζί με τα στρατεύματά τους, που εγκαταλείπουν τον ηττημένο και φυγάδα πλέον αυθέντη τους.

Ο νικητής προχωρεί και σε άλλες ανακατατάξεις. Τοποθετεί τον Παρμενίωνα, ως τότε δεύτερον τη τάξει στρατηγό, διοικητή ενός μεγάλου τμήματος των μέχρι τότε κατακτηθέντων Περσικών εδαφών. Τη θέση του στο στράτευμα καταλαμβάνει ο Κρατερός. Στην πράξη έχει υποβαθμίσει τον Παρμενίωνα, ακολουθούν όμως τα χειρότερα: Τον αμέσως επόμενο χρόνο (330 π.Χ.) ο Φιλώτας, γιος του γηραιού στρατηγού και επίσης διακεκριμένος στρατηγός, δικάζεται για συνομωσία κατά της ζωής του Αλεξάνδρου και εκτελείται. Προ του ενδεχομένου να αντιδράσει ο πατέρας-Παρμενίων, δολοφονείται το φθινόπωρο του ίδιου έτους, με εντολή του Αλεξάνδρου.

Μετά τον θάνατο του Δαρείου (Ιούλιος του 330) ο Αλέξανδρος καθιερώνει την Περσική ενδυμασία στις επίσημες εμφανίσεις του, όπως επίσης και ολόκληρο το τελετουργικό της Περσικής αυλής.

Το καλοκαίρι του 328, σε έναν καυγά με τον Κλείτο, σωτήρα του στη μάχη του Γρανικού, τον φονεύει με τα ίδια του τα χέρια.

Τον Ιανουάριο του 327, εκστρατεύει εναντίον του σατράπη Οξυάρτη στον «Σογδιανό Βράχο», τον οποίο καταλαμβάνει. Ανάμεσα στους αιχμαλώτους είναι και η Ρωξάνη, κόρη του Οξυάρτη, την οποία παντρεύεται, προσεταιριζόμενος έτσι και τον πατέρα της. Επιστρέφει στα Βάκτρα, για να προετοιμάσει την εκστρατεία στην Ινδία. Τότε είναι που καθιερώνει να τον χαιρετούν όλοι με προσκύνηση (βαθιά υπόκλιση), μια τιμή που οι Μακεδόνες και οι λοιποί Έλληνες απέδιδαν μόνο στους θεούς. Τότε επίσης δρομολογεί την στρατιωτική εκπαίδευση 30.000 ντόπιων νέων κατά τον Μακεδονικό τρόπο. Την ίδια χρονική περίοδο αποκαλύπτεται η «συνομωσία των παίδων» στην οποία φέρεται εμπλεκόμενος και ο Καλλισθένης ο Ολύνθιος, μαθητής του Αριστοτέλη που ακολουθούσε τον Αλέξανδρο για να γράψει την ιστορία της εκστρατείας του. Οι υπαίτιοι «παίδες», αλλά και ο Καλλισθένης, καταδικάζονται σε θάνατο.

Αρχές καλοκαιριού του 327 π.Χ., ξεκινά την εκστρατεία του στην Ινδία. Τον χειμώνα του 327 προς 326 τιμωρεί παραδειγματικά τους Μασσαγετηνούς, που τόλμησαν να αντισταθούν στην προέλασή του. Νωρίς την άνοιξη του 326 διαβαίνει τον Ινδό και στις αρχές Ιουνίου του ίδιου έτους φτάνει στον παραπόταμο Υδάσπη. Στα τέλη Ιουνίου κατανικά τις δυνάμεις του βασιλιά Πόρου. Τον Ιούλιο φτάνει στον Ύφαση (επίσης παραπόταμο του Ινδού). Σκοπεύει να συνεχίσει την εκστρατεία του και πιο πέρα, μέχρι τον μεγάλο ωκεανό, αλλά τότε για πρώτη φορά οι Μακεδόνες στασιάζουν και αρνούνται να προχωρήσουν.

Τον Νοέμβριο του 326 αρχίζει τον κατάπλου του ποταμού με τον στόλο του, όμως καθ’ οδόν αναγκάζεται να δώσει μάχη με τους Μαλλούς και τραυματίζεται σοβαρά. Στα τέλη Ιουλίου του 325 φτάνει στα Πάταλα (στην κορυφή του Δέλτα του Ινδού). Τον Σεπτέμβριο του ίδιου έτους, πλέοντας κατά τον ανατολικό βραχίονα του Δέλτα, φτάνει στις εκβολές του Ινδού. Στα τέλη του μήνα διασχίζει εγκάρσια το Δέλτα, διαπεραιώνεται στην απέναντι (ανατολική) στεριά και αρχίζει την πορεία του μέσω της ερήμου της νότιας Γεδρωσίας (σημερινό νοτιοδυτικό Πακιστάν). Ταυτόχρονα, ο Νέαρχος περιπλέει με το στόλο τις ακτές Ινδικού Ωκεανού-Περσικού Κόλπου.

Την άνοιξη του 324 π.Χ., τόσο ο στρατός όσο και ο στόλος φτάνουν στα Σούσα (σημερινή Shush του δυτικού Ιράν). Εκεί, προβαίνει σε εκκαθάριση κάποιων διοικητών σατραπειών οι οποίοι, κατά την απουσία του στην Ινδία, είτε στασίασαν είτε πρωταγωνίστησαν σε ατασθαλίες.

3. Η ΓΙΟΡΤΗ ΣΤΑ ΣΟΥΣΑ ΚΑΙ Η ΑΝΤΑΡΣΙΑ ΣΤΗΝ ΩΠΗ

Το καλοκαίρι του 324 π.Χ., διοργανώνει στα Σούσα μεγάλη γιορτή, κατά την οποία ο ίδιος και 80 αξιωματούχοι του, τελούν τους γάμους τους με Περσίδες πριγκίπισσες. Ταυτόχρονα, 10.000 άνδρες του στρατεύματος παντρεύονται Περσίδες. Σε όλους προσφέρει πλούσια δώρα.

Την ίδια χρονική περίοδο καταφθάνουν στα Σούσα οι διοικητές των νέων πόλεων φέρνοντας για κατάταξη στο στράτευμα τους 30.000 ντόπιους νέους που έχουν εκπαιδευτεί στρατιωτικά κατά τον Μακεδονικό τρόπο. Όπως σημειώνει ο Ταρν, «αυτό όξυνε την δυσαρέσκεια που ήδη είχε ξεσπάσει μεταξύ των Μακεδόνων λόγω μερικών πράξεων του Αλεξάνδρου, όπως η κατάταξη Ασιατικού ιππικού στις ιππαρχίες και Περσών ευγενών στο άγημα, καθώς και η περσική ενδυμασία που φορούσε ο ίδιος και ο Πευκέστας. Οι Μακεδόνες αισθάνονταν πλέον ότι ο Αλέξανδρος δεν ήταν ο δικός τους βασιλιάς αλλά ένας Ασιάτης Ηγεμόνας».

Τον ίδιο καιρό, ο Αλέξανδρος, προωθώντας μια συμφιλιωτική πολιτική, εκδίδει διάταγμα σύμφωνα με το οποίο όλοι οι εξόριστοι των Ελλαδικών πόλεων μπορούν να επιστρέψουν οικογενειακώς στις πατρίδες τους, με εξαίρεση τους Θηβαίους. Παρόμοιο μέτρο έχει εφαρμόσει και για τις Ελληνικές πόλεις της Ασίας. Για τις Ελλαδικές όμως πόλεις, μια τέτοια παρέμβαση στις εσωτερικές τους υποθέσεις, αποτελεί ανοιχτή παραβίαση της συμφωνίας που θεσπίστηκε από το «Κοινό των Ελλήνων» στο Πανελλήνιο Συνέδριο της Κορίνθου. Για να αντιμετωπίσει αυτές τις αντιδράσεις ο Αλέξανδρος προωθεί τον ίδιο καιρό (324 π.Χ.), την θεοποίησή του από τις Ελληνικές πόλεις (και μόνο), ένα μέτρο καθαρά πολιτικό αφού δεν συνοδεύεται από θρησκευτική λατρεία για το πρόσωπό του.

Αμέσως μετά, στην πόλη Ώπη της Μεσοποταμίας[6], κορυφώνεται η δυσαρέσκεια του στρατεύματος, με αφορμή την απόφασή του να στείλει πίσω στην πατρίδα όλους τους βετεράνους, υπό τον Κρατερό. Τότε οι Μακεδόνες, με εξαίρεση μερικούς υπασπιστές, ξεσπούν σε ανοιχτή ανταρσία: Θεωρούν ότι η αναχώρηση των βετεράνων είναι μια ακόμα μεθόδευση για «περσικοποίηση» του στρατού. Αντιδρούν, απαιτώντας να γυρίσουν όλοι στην πατρίδα. Ο Αλέξανδρος συλλαμβάνει και εκτελεί επιτόπου 13 πρωταίτιους. Όλοι τότε μένουν εμβρόντητοι, ενώ ο Αλέξανδρος ανεβαίνει στο βήμα  και εκφωνεί έναν σημαντικό λόγο, τον οποίο διασώζει ο Αρριανός[7]. Το τέλος αυτού του λόγου έχει δραματικό τόνο: Αν θέλετε να φύγετε, φύγετε όλοι. Να γυρίσετε στα σπίτια σας και να πείτε ότι τον βασιλιά σας, που σας οδήγησε σε τόσες νίκες, τον εγκαταλείψατε για να τον φρουρούν οι νικημένοι βάρβαροι. Και καταλήγει βροντοφωνάζοντας: «Άπιτε» (φύγετε).

Ο Αλέξανδρος κλείνεται στο παλάτι για δυο μέρες, χωρίς να βλέπει κανέναν. Την τρίτη μέρα καλεί τους Πέρσες αξιωματούχους και αρχίζει να διοργανώνει από την αρχή έναν εξολοκλήρου Περσικό στρατό, κατά το Μακεδονικό πρότυπο. Τότε οι Μακεδόνες συγκεντρώνονται μπροστά στα ανάκτορα, καταθέτοντας τα όπλα τους και ζητώντας να τους επιτραπεί η είσοδος. Ικετεύουν και φωνάζουν οδυρόμενοι ότι δεν πρόκειται να φύγουν αν δεν τους δείξει οίκτο. Τότε ο Αλέξανδρος βγαίνει έξω, κλαίγοντας και ο ίδιος, και συμφιλιώνεται με τους Μακεδόνες του[8].

4. ΣΥΜΠΟΣΙΟ ΣΥΜΦΙΛΙΩΣΗΣ ΣΤΗΝ ΩΠΗ. Η ΕΥΧΗ ΠΟΥ ΕΓΙΝΕ «ΟΡΚΟΣ»

Η συμφιλίωση κορυφώνεται με ένα συμπόσιο που παραθέτει στην Ώπη, και το οποίο περιγράφει με λεπτομέρεια ο Αρριανός[9]:  Ο Αλέξανδρος προσφέρει θυσία στους θεούς «οίς αυτώ νόμος», και παραθέτει πανηγυρικό συμπόσιο στο οποίο παρακάθονται 9.000 προσκεκλημένοι. Ο ίδιος, φυσικά, κάθεται στο κέντρο. Ένθεν και ένθεν πλαισιούται από Μακεδόνες. «Εν τω εφεξής» κάθονται οι Πέρσες και μετά από αυτούς («επί τούτοις») οι τιμώμενοι «των άλλων εθνών». Πριν από το κυρίως συμπόσιο γίνεται η σπονδή[10]. Οι Έλληνες μάντεις και οι Ασιάτες Μάγοι κάνουν την αρχή και αμέσως μετά ο Αλέξανδρος «και οι αμφ’ αυτόν» παίρνοντας κρασί από τον ίδιο κρατήρα πραγματοποιούν πανηγυρική σπονδή.

Και τότε, αρχίζοντας την σπονδή, ο Αλέξανδρος εκφωνεί μια ευχή: «Έκανε ευχές και για τα άλλα αγαθά και για ομόνοια και για συμμετοχική εξουσία, στους Μακεδόνες και στους Πέρσες», λέει ο Αρριανός[11].

Εδώ, κρίνεται σκόπιμο να σχολιαστεί η μετάφραση στα αγγλικά του όρου «ευχή». Ο Ταρν τον απέδωσε με την αγγλική λέξη prayer[12] (και όχι με τη λέξη wish). Η λέξη όμως prayer, φαίνεται να προσιδιάζει περισσότερο στη έννοια «προσευχή» και πολύ λιγότερο στην έννοια «ευχή» (με εξαίρεση την «ευχή» που διαβάζει ο παπάς στην Εκκλησία, η οποία όμως και πάλι έχει την έννοια της προσευχής). Δεν πρέπει να μας διαφεύγει ότι ο Αλέξανδρος παρέθετε, στους φίλους και συστρατιώτες του, ένα γιορταστικό τραπέζι. Μέχρι και σήμερα οι Έλληνες που παραθέτουν τέτοιο τραπέζι, ή συμμετέχουν σ’ αυτό, κάνουν ευχές. Ούτε προσεύχονται ούτε …ορκίζονται. Ακόμα και όταν οι συνδαιτυμόνες είναι θρησκευόμενοι και «κάνουν την προσευχή τους πριν το φαγητό», η προσευχή αυτή (όπως και η αρχαία «σπονδή») αποτελεί ένα ξεχωριστό τελετουργικό, εντελώς διαφορετικό από τις ευχές που γίνονται κατά κόρον, πριν, κατά και …μετά το τραπέζι.

Την όχι και τόσο επιτυχή απόδοση της λέξης «ευχή» από τον Ταρν, ακολούθησε ένα μεταφραστικό άλμα: Ο Ζαλοκώστας (ή κάποιος άλλος), απέδωσε στα νεοελληνικά την ευχή/prayer, με τον όρο «όρκος», μολονότι η λέξη «ευχή/εύχομαι» εμφανίζεται στην πρώτη φράση του «όρκου» Ζαλοκώστα (ή οποιουδήποτε άλλου).

5. ΔΙΟΡΘΩΣΕΙΣ ΚΑΙ ΣΥΜΠΛΗΡΩΣΕΙΣ ΣΤΗΝ «ΕΥΧΗ» ΤΟΥ ΑΡΡΙΑΝΟΥ

Η «ευχή» που διασώζει ο Αρριανός, αποτελεί και το θεμέλιο πάνω στο οποίο ο Ταρν οικοδομεί τις θέσεις του για την ιδεολογία του Αλεξάνδρου. Θεωρεί ότι η φράση της «ευχής» πρέπει να διορθωθεί, προκειμένου να συμφωνεί με στοιχεία που ο ίδιος Αρριανός δίνει στα αμέσως προηγούμενα εδάφια του κειμένου του, αλλά και να συμπληρωθεί με σχετικές αναφορές άλλων αρχαίων συγγραφέων.

Η διόρθωση που προτείνει αφορά τη ρήση ότι, ο Αλέξανδρος «έκανε ευχή» απευθυνόμενος (μόνο) «στους Μακεδόνες και στους Πέρσες». Έχοντας ενώπιόν του και τους τιμώμενους «των άλλων εθνών» (κατά την ρητή αναφορά του Αρριανού), δεν είναι νοητό να τους είχε αγνοήσει όταν «εύχετο». Μεταξύ αυτών πρώτοι και καλύτεροι οι παριστάμενοι Έλληνες[13]. Σε ένα συμπόσιο με 9.000 καλεσμένους παρακάθονταν προφανώς αρκετοί Έλληνες, όπως οι αξιωματούχοι του στρατεύματός του Ευμένης και Νέαρχος, πλήθος τεχνικών (όπως ο Αριστόβουλος), φιλοσόφων (όπως ο Ονησίκριτος), ποιητών της ακολουθίας του κ.ά. Το γεγονός μάλιστα ότι την εναρκτήρια τελετή της σπονδής έκαναν Έλληνες μάντεις (μαζί με Μάγους), δείχνει ότι στο συμπόσιο παρίστατο και πλήθος άλλων Ελλήνων: Μεταξύ αυτών οι ηγέτες καθαρώς ελληνικών στρατευμάτων (όπως οι επίλεκτοι Κρήτες τοξότες) αλλά και εκπρόσωποι Ελληνικών περιοχών που σύχναζαν στην αυλή του («πρεσβευόμενοι» από το Κοινό του Συνεδρίου της Κορίνθου, Θεσσαλοί, αντιπρόσωποι ελεύθερων Ελληνικών πόλεων της Ασίας κ.ά.). Επίσης, μεταξύ των παρισταμένων, εκ μέρους των «άλλων εθνών», ήταν προφανώς οι ηγήτορες αφοσιωμένων στον Αλέξανδρο στρατευμάτων, όπως οι Αγριάνες. Το ίδιο ισχύει για τους ηγέτες των «βαρβάρων» της Ασίας που είχαν προσχωρήσει στον Αλέξανδρο, όπως οι Βακτριανοί συγγενείς της συζύγου του Ρωξάνης, αλλά και Μήδοι, των οποίων οι (μάλλον) ομοεθνείς τους Μάγοι είχαν αρχίσει το τελετουργικό της σπονδής, παράλληλα με τους Έλληνες μάντεις. Έτσι, ο Ταρν συμπεραίνει ότι ο Αλέξανδρος απηύθυνε την «ευχή» προς όλους τους προαναφερθέντες και όχι μόνο προς τους Μακεδόνες και Πέρσες.

Ο Βρετανός Ιστορικός, προτείνει επίσης και μια εκτενή συμπλήρωση της «ευχής», βασιζόμενος σε μια εύστοχη παρατήρησή του: Δεν είναι νοητό, λέγει, μια ευχή να αρχίζει με την ρήση εύχομαι «και για τα άλλα αγαθά …». Πράγματι, μια τέτοια έκφραση ταυτίζεται περίπου με το σύγχρονο «κ.τ.λ.», που τοποθετείται όμως πάντοτε στο τέλος μια φράσης και όχι στην αρχή της.

Η εξήγηση που δίνει ο Ταρν γι’ αυτήν την ανακολουθία στο αρχαίο κείμενο είναι ότι ο Αρριανός, αρκείται να αντιγράψει αυτούσια μια φράση από τη χαμένη ιστορία του Πτολεμαίου, η οποία ως γνωστόν είναι η κύρια πηγή του. Ο Πτολεμαίος, που όταν έγγραφε την ιστορία του ήταν βασιλιάς της Αιγύπτου, και την κυβερνούσε αυταρχικά, είχε σοβαρό λόγο να σμικρύνει στο ελάχιστο την «ευχή» του Αλεξάνδρου. Κατά τον Ταρν, η «ευχή» περιλάμβανε ιδέες δημοκρατικής διακυβέρνησης, που ο Πτολεμαίος δεν θα ήθελε να ακουστούν στην επικράτειά του. Έτσι, τις αποσιώπήσε[14] και τις έριξε στο μάλλον αόριστο «τά τε άλλα αγαθά».

Ειδικότερα, θεωρεί ότι η ιδεολογία του Αλεξάνδρου, που αποσιώπησε ο Πτολεμαίος, περιέχεται στα κατωτέρω τρία εδάφια αρχαίων συγγραφέων:

1) Το πρώτο από αυτά τα εδάφια, είναι από τα «Γεωγραφικά» του Στράβωνα (Ι.4.9), και έχει σε μετάφραση ως εξής:

"…Στο τέλος του υπομνήματος (ο Ερατοσθένης) μη ασπασθείς τη γνώμη εκείνων που διαιρούν την ανθρωπότητα σε Έλληνες και βαρβάρους, και εκείνων  που προέτρεπαν τον Αλέξανδρο να συμπεριφέρεται προς μεν τους Έλληνες ως φίλους προς δε τους βαρβάρους ως εχθρούς, θεωρεί ότι είναι καλύτερα να διακρίνουμε τους ανθρώπους σε καλούς και κακούς. Διότι πολλοί Έλληνες είναι κακοί ενώ πολλοί βάρβαροι είναι πολιτισμένοι …Για τον λόγο αυτόν ο Αλέξανδρος, αδιαφορώντας σε τέτοιες προτροπές, προτιμούσε να αποδέχεται και να ευεργετεί τους ευδοκίμους άνδρες όποιοι και αν ήσαν αυτοί…".

2) Το δεύτερο εδάφιο αναφέρεται από τον Πλούταρχο στη συλλογή «Ηθικά», και ειδικότερα στο έργο του «Περί της Αλεξάνδρου Τύχης ή Αρετής» (Λόγος Α, Κεφάλαιο 6) και έχει ως εξής:

«…Αλλά ο Αλέξανδρος …(δεν ακολούθησε τη συμβουλή του Αριστοτέλη, για μεν τους Έλληνες να είναι ηγεμόνας και να τους φροντίζει ως φίλους, για δε τους βαρβάρους να είναι δεσπότης και να τους μεταχειρίζεται ως ζώα ή φυτά), προκαλώντας έτσι στην επικράτειά του συνεχείς πολέμους, εξορίες και εξεγέρσεις, αλλά πιστεύοντας ότι είχε αποσταλεί από τον θεό ως φορέας αρμονίας και συμφιλιωτής όλων, εξαναγκάζοντας με τα όπλα όσους δεν έπειθε με το λόγο και συνενώνοντας σε ένα τα πάντα, μειγνύοντας τον τρόπο ζωής και τα ήθη και τους γάμους και τις συνήθειες, όπως σε κρατήρα αγάπης, παρήγγειλε να θεωρούν όλοι πατρίδα την οικουμένη…»

Θεωρείται ότι και το εδάφιο αυτό έχει ως πηγή το ίδιο χαμένο έργο του Ερατοσθένη, αφού επικαλύπτεται σε μεγάλο μέρος από εκείνο που παραθέτει ο Στράβωνας. (Στην ανωτέρω παράθεση, το επικαλυπτόμενο τμήμα έχει τεθεί μέσα σε παρένθεση).

Συμπληρωματικά με το παραπάνω εδάφιο, ο Ταρν επικαλείται και άλλο ένα (από το Α.9 του Πλουτάρχου) που έχει σε μετάφραση ως εξής: «Ο Αλέξανδρος διανοήθηκε να ετοιμάσει για όλους τους ανθρώπους, ειρήνη και  επικοινωνία μεταξύ τους».

3) Το τρίτο εδάφιο αναφέρεται από τον Πλούταρχο στη συλλογή «Βίοι Παράλληλοι» και ειδικότερα στο έργο «Αλέξανδρος» (Κεφ. 27), και έχει ως εξής:

«Λέγεται δε ότι, όταν άκουσε στην Αίγυπτο τον φιλόσοφο Ψάμμωνα, αποδέχτηκε πλήρως τα υπ’ αυτού λεχθέντα ότι όλοι οι άνθρωποι βασιλεύονται υπό του Θεού και ότι ευλόγως, η φιλοδοξία στον καθένα να άρχει και να εξουσιάζει είναι θεία. Αυτός δε φιλοσοφικώτερα σκέπτονταν και έλεγε ότι ο Θεός είναι κοινός πατέρας όλων και κάνει δικούς του τους αρίστους».

6. ΟΙ ΔΙΟΡΘΩΣΕΙΣ ΤΟΥ ΤΑΡΝ ΟΔΗΓΟΥΝ ΣΤΟ ΚΕΙΜΕΝΟ ΤΟΥ «ΟΡΚΟΥ»

Στον πίνακα που ακολουθεί, παρατίθεται (στην πρώτη ευρεία στήλη) η διορθωμένη, κατά τα ανωτέρω, «ευχή» του Αλεξάνδρου, και τα κείμενα του Στράβωνα και του Πλουτάρχου που πρέπει να την συμπληρώσουν, σύμφωνα με τον Ταρν. Στη δεύτερη στήλη αντιπαρατίθεται η ίδια «ευχή» σε πρώτο πρόσωπο.

Iστορικά εδάφια συνδεόμενα με την ομιλία σύμφωνα με την ανάλυση του W.W.Tarn		Αντίστοιχη σύνθεση υποθετικής ομιλίας του Αλεξάνδρου
Αρριανού Ανάβασις 7.11	«Και έκανε ευχές και για τα άλλα αγαθά και για την ομόνοια και συμμετοχική εξουσία» (για όλους)	Σας εύχομαι να έχετε και τα άλλα αγαθά και ομόνοια και συμμετοχή στην εξουσία
Στράβωνος Γεωγραφικά 1.4.9	«Μη ασπασθείς τη γνώμη εκείνων που διαιρούν την ανθρωπότητα σε Έλληνες και βαρβάρους και εκείνων που προέτρεπαν …να συμπεριφέρεται προς μεν τους Έλληνες ως φίλους προς δε τους βαρβάρους ως εχθρούς, θεωρεί ότι είναι καλύτερα να διακρίνουμε τους ανθρώπους σε καλούς και κακούς. Διότι πολλοί Έλληνες είναι κακοί ενώ πολλοί βάρβαροι είναι πολιτισμένοι … Για τον λόγο αυτό ο Αλέξανδρος, αδιαφορώντας σε τέτοιες προτροπές, προτιμούσε να αποδέχεται και να ευεργετεί τους ευδοκίμους άνδρες όποιοι και αν ήσαν αυτοί».	Δεν ασπάζομαι τη γνώμη εκείνων που διαιρούν την ανθρωπότητα σε Έλληνες και βαρβάρους και ότι πρέπει να θεωρούμε τους μεν Έλληνες σαν φίλους τους δε βαρβάρους σαν εχθρούς. Διακρίνω τους ανθρώπους σε καλούς και κακούς. Διότι πολλοί Έλληνες είναι κακοί και πολλοί βάρβαροι είναι καλοί … Προτιμώ να αποδέχομαι και να ευεργετώ τους ευδόκιμους άνδρες, αδιακρίτως φυλής.
Πλουτάρχου, Αλεξάνδρου Τύχη-Αρετή Α.6.	«(δεν ακολούθησε τη συμβουλή του Αριστοτέλη, για μεν τους Έλληνες να είναι ηγεμόνας και να τους φροντίζει ως φίλους, για δε τους βαρβάρους να είναι δεσπότης και να τους μεταχειρίζεται ως ζώα ή φυτά), προκαλώντας έτσι στην επικράτειά του συνεχείς πολέμους, εξορίες και εξεγέρσεις, αλλά πιστεύοντας ότι είχε αποσταλεί από τον θεό ως φορέας αρμονίας και συμφιλιωτής όλων, εξαναγκάζοντας με τα όπλα όσους δεν έπειθε με το λόγο και συνενώνοντας σε ένα τα πάντα, μειγνύοντας τον τρόπο ζωής και τα ήθη και τους γάμους και τις συνήθειες, όπως σε κρατήρα αγάπης, παρήγγειλε να θεωρούν όλοι πατρίδα την οικουμένη».	(Δεν ασπάζομαι τη γνώμη εκείνων που συμβουλεύουν, για μεν τους Έλληνες να είμαι ηγεμόνας και να τους φροντίζω ως φίλος, για δε τους βαρβάρους να είμαι δεσπότης και να τους μεταχειρίζομαι σαν ζώα ή φυτά). Μια τέτοια συμπεριφορά θα ήταν αιτία για συνεχείς πολέμους, εξορίες και εξεγέρσεις. Εγώ όμως, έχω την θεία αποστολή να ενεργώ ως φορέας αρμονίας και συμφιλιωτής όλων, εν ανάγκη και με βία, συνενώνοντας ολόκληρη την ανθρωπότητα και μειγνύοντας τον τρόπο ζωής και τα ήθη και τους γάμους και τις συνήθειες, σαν σε κρατήρα αγάπης. Την οικουμένη να τη θεωρείτε πατρίδα σας.
Πλουτάρχου, Αλεξάνδρου Τύχη-Αρετή Α.9.	«Διανοήθηκε να ετοιμάσει, για όλους τους ανθρώπους, ειρήνη και  επικοινωνία μεταξύ τους»	Θέλω να επικρατήσει μεταξύ σας ειρήνη και συμφιλίωση
Πλουτάρχου Αλέξανδρος Κεφ. 27	«αποδέχτηκε πλήρως … ότι όλοι οι άνθρωποι βασιλεύονται υπό του Θεού …Αυτός δε σκέπτονταν φιλοσοφικώτερα και έλεγε ότι ο Θεός είναι κοινός πατέρας όλων και κάνει δικούς του τους αρίστους»	Όλοι οι άνθρωποι βασιλεύονται από τον Θεό …Παραπέρα πιστεύω ότι ο Θεός είναι κοινός πατέρας όλων και κάνει δικούς του τους αρίστους

Στη συνέχεια, αντιπαρατίθεται η παραπάνω «σύνθεση υποτιθέμενης ομιλίας του Αλεξάνδρου», με τον κατά Ζαλοκώστα «όρκο του Αλεξάνδρου στην Ώπη» (αφού προηγουμένως αφαιρέθηκε η επικάλυψη Στράβωνα-Πλουτάρχου).

Υποτιθέμενη ομιλία Αλεξάνδρου στην  Ώπη (με βάση τις διορθώσεις του Ταρν)	«Όρκος του Αλεξάνδρου στην Ώπη» κατά τον Ζαλοκώστα
(1)Σας εύχομαι να έχετε και τα άλλα αγαθά και ομόνοια και (2) συμμετοχή στην εξουσία. (3) Δεν ασπάζομαι τη γνώμη εκείνων που διαιρούν την ανθρωπότητα σε Έλληνες και βαρβάρους και (4) ότι πρέπει να θεωρούμε τους μεν Έλληνες σαν φίλους τους δε βαρβάρους σαν εχθρούς. (5) Διακρίνω τους ανθρώπους σε καλούς και κακούς. Διότι πολλοί Έλληνες είναι κακοί και πολλοί βάρβαροι είναι καλοί… (6) Προτιμώ να αποδέχομαι και να ευεργετώ τους ευδόκιμους άνδρες, αδιακρίτως φυλής.  (7) Μια τέτοια συμπεριφορά θα ήταν αιτία για συνεχείς πολέμους, εξορίες και εξεγέρσεις. Εγώ όμως, έχω την θεία αποστολή να ενεργώ ως φορέας αρμονίας και συμφιλιωτής όλων, εν ανάγκη και με βία, (8) συνενώνοντας ολόκληρη την ανθρωπότητα και μειγνύοντας τον τρόπο ζωής και τα ήθη και τους γάμους και τις συνήθειες, (9) σαν σε κρατήρα αγάπης. (10) Την οικουμένη να τη θεωρείτε πατρίδα σας (11) Θέλω να επικρατήσει μεταξύ σας ειρήνη και συμφιλίωση. (12) Όλοι οι άνθρωποι βασιλεύονται από τον Θεό …Παραπέρα πιστεύω ότι ο Θεός είναι κοινός πατέρας όλων και (13) κάνει δικούς του τους αρίστους	«(1)+(11) Σας εύχομαι, τώρα που τελειώνουν οι πόλεμοι, να ευτυχήσετε με την ειρήνη. (8) Όλοι οι θνητοί από δω και πέρα να ζήσουν σαν ένας λαός, μονιασμένοι για την κοινή προκοπή. (10) Θεωρείστε την οικουμένη πατρίδα σας, με κοινούς νόμους, όπου (13) θα κυβερνούν οι άριστοι ανεξάρτητα φυλής. (3) Δεν ξεχωρίζω τους ανθρώπους, όπως κάνουν οι στενοκέφαλοι, σε Έλληνες και βαρβάρους. (4) Δεν με ενδιαφέρει η καταγωγή των πολιτών ούτε η ράτσα που γεννήθηκαν. (5) Τους καταμερίζω με ένα μόνο κριτήριο, την αρετή. Για μένα κάθε καλός ξένος είναι Έλληνας και κάθε κακός Έλληνας είναι χειρότερος από βάρβαρο. (7) Άμποτε σας παρουσιαστούν διαφορές, δεν θα καταφύγετε ποτέ στα όπλα, παρά θα τις λύνετε ειρηνικά. Στην ανάγκη θα σταθώ εγώ διαιτητής σας. (12) Το θεό δεν πρέπει να τον νομίζετε σαν αυταρχικό κυβερνήτη σας, αλλά σαν κοινό πατέρα όλων, ώστε η διαγωγή μας να μοιάζει με τη συζωή που κάνουν τα αδέλφια στην οικογένεια. (6) Από μέρους μου σας θεωρώ όλους ίσους, λευκούς ή μελαψούς. (2) Και θα ήθελα να μην είσθε απλοί μόνο υπήκοοι της κοινοπολιτείας μου αλλά όλοι μέτοχοι, όλοι συνεταίροι. Όσο περνά από το χέρι μου, θα προσπαθήσω να συντελεσθούν αυτά που υπόσχομαι. Τον όρκο που δώσαμε με τη σπονδή απόψε κρατήστε τον σαν (9) σύμβολο αγάπης».

Στην παραπάνω αντιπαράθεση, γίνεται αντιστοίχηση (με τους εντός παρενθέσεων αριθμούς) της υποθετικής ομιλίας του Αλεξάνδρου και του κατά Ζαλοκώσταν «όρκου». Παρατηρείται ότι μένουν «ορφανά» δύο-τρία, μάλλον επουσιώδη, εδάφια στην αρχή και στο τέλος του «όρκου». Οι όποιες άλλες διαφορές είναι επίσης μη σημαντικές. Ως εκ τούτου, δεν υπάρχει καμία αμφιβολία ότι η σύνταξη του «όρκου» (είτε έγινε από τον Ζαλοκώστα είτε, ενδεχομένως, από τον Ταρν), βασίζεται εξολοκλήρου στη λεπτομερέστατη ιστορική έρευνα και ανάλυση του διαπρεπούς Βρετανού Ιστορικού William Woodthorpe Tarn.

7. «Η ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ» ΤΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ

Όπως έχει ήδη αναφερθεί, τα εκτεθέντα 4 εδάφια αρχαίων συγγραφέων, που εμπεριέχονται και στον «όρκο», αποτελούν κατά τον Ταρν την ιδεολογία του Αλεξάνδρου (Alexander ideas).

Στη σελίδα 400 του δευτέρου τόμου του τελευταίου (χρονικώς) βιβλίου του, ο Ταρν αναφέρει ότι η ιδεολογία αυτή εκφράζεται με τρεις ιδέες: α. Αδελφοποίηση όλων των ανθρώπων (Brotherhood). β. Ενότητα και Ομόνοια της ανθρωπότητας (Unity and Concord, Unity of Mankind). γ. Συμμετοχή στην εξουσία και όχι απλώς υπήκοοι (Partners in the Realm rather than subjects).  

Ο Ταρν θεωρεί ότι οι παραπάνω τρεις ιδέες είναι όψεις (facets) μιας και της αυτής κεντρικής ιδέας (keynote) η οποία εκφράζεται με την ελληνική λέξη Ομόνοια (Omonoia), και στην οποία αποδίδει έννοια ευρύτερη από εκείνη της αγγλικής λέξης concord.

8. ΑΝΤΙΛΟΓΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ «ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ» ΤΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ

Πολυάριθμες είναι οι εργασίες διακεκριμένων επιστημόνων για τον Αλέξανδρο, που είδαν το φως της δημοσιότητας πριν και μετά τον Ταρν. Μπορεί όμως να λεχθεί ότι οι σχετικές έρευνες, αναλύσεις και κρίσεις του Βρετανού Ιστορικού έχαιραν ευρείας αναγνώρισης και αποδοχής, μέχρι τον θάνατό του (1957). Ένα χρόνο αργότερα (1958), ο νεαρός τότε ιστορικός, ο Έρνεστ Μπάντιαν[15], αναφερόμενος στη διάλεξη που έκανε ο Ταρν στη Βρετανική Ακαδημία το 1933, θεωρεί προκλητικό (challenging) ακόμα και τον τίτλο της («Alexander the Great and the Unity of Mankind») αφού, κατά τον Μπάντιαν βασίζεται όχι σε αποδείξεις αλλά σε υποθέσεις. Και επισημαίνει ότι η αρχική γνώμη του Ταρν, για έναν οραματιστή (dreamer) Αλέξανδρο, παρουσιάζεται κάπως μετριασμένη (a little abated) στο τελευταίο (1948) βιβλίο του, «Μέγας Αλέξανδρος». Πράγματι, όπως είδαμε στην εισαγωγή του παρόντος, ο ίδιος ο Ταρν κάνει λόγο για «βελτιωμένη επεξεργασία» (improved treatment) των ιδεών του Αλεξάνδρου.

Ο Μπάντιαν βασίζει την όλη επιχειρηματολογία του σε τρεις κυρίως άξονες: Πρώτον: Περιορίζει, ως προερχόμενο από τον Ερατοσθένη, μόνο το μέρος εκείνο της αφήγησης του Πλουτάρχου που είναι σχεδόν πανόμοιο με το εδάφιο που διασώζει ο Στράβωνας. Δεύτερον: Υποβαθμίζει την βαρύτητα της μαρτυρίας του Ερατοσθένη με το επιχείρημα ότι δεν ήταν σύγχρονος του Αλεξάνδρου και δεν ήταν αυτόπτης μάρτυρας[16]. Τρίτον: Απαξιώνει τον Πλούταρχο όχι μόνο για το υπόλοιπο του παρατεθέντος εδαφίου αλλά, λίγο-πολύ, και για το σύνολο σχεδόν τεράστιου συγγραφικού του έργου («Βίοι Παράλληλοι» και «Ηθικά»).

9. ΜΙΑ ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ ΠΟΥ ΕΦΑΡΜΟΣΤΗΚΕ ΑΛΛΑ …ΔΕΝ ΥΠΗΡΞΕ!

Δεν πρόκειται, στην εργασία αυτή, να επιχειρηθεί κανενός είδους αμφισβήτηση, είτε του Ταρν είτε του Μπάντιαν. Αξίζει όμως να επισημανθεί ότι, τόσον οι Ταρν και Μπάντιαν όσο και όλοι σχεδόν οι μελετητές του Αλεξάνδρου, πιστώνουν τον Μεγάλο Μακεδόνα με μια προοδευτική πολιτική που απέβλεπε στη συγχώνευση (fusion) των λαών. Το 1968, ο καθηγητής του Πανεπιστημίου της Ουάσιγκτων Carol G.Thomas, κάνει ένα βήμα παραπάνω, σημειώνοντας: «Είναι εύλογο να υποτεθεί  …ότι οι θάνατοι των Φιλώτα, Παρμενίωνα, Κλείτου και Καλλισθένη» οφείλονταν στο γεγονός ότι εκπροσωπούσαν την διαμετρικά αντίθετη «συντηρητική Μακεδονική παράδοση».

Παραπέρα ο Thomas, μολονότι ασπάζεται όλα τα επιχειρήματα του Μπάντιαν, επισημαίνει: «Δεν πιστεύω ότι μπορεί να απορριφθεί πλήρως ο οραματιστής Αλέξανδρος. Ναι μεν δεν οραματίστηκε την Ενότητα της Ανθρωπότητας (Unity of Mankind) πλην όμως οι πράξεις του γίνονταν αυτόχρημα αντιληπτές με αυτήν την έννοια …Η αιτιολογία γι’ αυτή την άποψη είναι διπλή. Πρώτον, ο Αλέξανδρος οραματίστηκε τη συγχώνευση των φυλών και ιδιαιτέρως των Ελληνο-Μακεδόνων και των Περσών… Δεύτερον, η αντίληψη για Ενότητα της Ανθρωπότητας έγινε κοινός τόπος στην Ελληνική διανόηση, μετά τον θάνατο του Αλεξάνδρου». Και παρακάτω παρατηρεί ότι, αμέσως μετά τον θάνατο του Αλεξάνδρου, «στον πολιτισμένο κόσμο του 323 π.Χ. … η ιστορική πορεία του …ήταν το πιο σημαντικό γεγονός …Το ότι ο Αλέξανδρος κατανοούσε ότι είχε κάνει την αρχή μιας από τις μεγαλύτερες επαναστάσεις στον κόσμο, δεν μπορεί να απορριφθεί αβασάνιστα. Ο οραματιστής Αλέξανδρος δεν υπήρξε, πλην όμως η εικόνα του Αλεξάνδρου οραματιστή είχε φτιαχτεί πριν ή αμέσως μετά τον θάνατό του».

Κοντολογίς, οι απόψεις του Thomas συμπυκνώνονται στη φράση: Η όποια ιδεολογία του Αλεξάνδρου εφαρμόστηκε αλλά …δεν υπήρξε!

Σέρρες, Δεκέμβριος 2014

Γεώργιος Αθ. Μπαρτζούδης

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1. Arriani Anabasis et Indica, Reliqua Arriani, Scriptorum de Rebus Alexandri Fragmenta collegit, Pseudo-Callisthenes, Parisiis 1846

2. Αρριανού, Αλεξάνδρου Ανάβασις, Βιβλία VI, VII, Εκδόσεις ΖΗΤΡΟΣ, Θεσσαλονίκη 2004 (Εισαγωγή- μετάφραση-περίληψη-σχόλια: Γιώργος Αθ. Ράπτης)

3. Strabonis Geographica, Volumen I, Berolini 1852 [Στράβωνος Γεωγραφικά 1.4.9].

4. Πλουτάρχου, Περί της Αλεξάνδρου Τύχης ή Αρετής, Εκδόσεις ΖΗΤΡΟΣ, Θεσσαλονίκη 2006 (Εισαγωγή- μετάφραση-περίληψη-σχόλια: Γιώργος Αθ. Ράπτης)

5. Πλουτάρχου, Βίοι Παράλληλοι, Αλέξανδρος, Κεφ. 27

6. Χρήστου Π. Ζαλοκώστα «Μέγας Αλέξανδρος, ο Πρόδρομος του Ιησού, δεύτερη ανατύπωση, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα 2010

7. The Cambridge Ancient History, Volume VI, Cambridge University Press, 1933 (first edition 1927)

8. W.W.Tarn, Alexander the Great. Vol. I, Narrative; Vol. II, Sources and Studies. Cambridge University Press, 1948

9. E. Badian, Alexander the Great and the Unity of Mankind, Historia: Zeitschrift für Alte Geschichte, Vol. 7, No. 4 (Oct. 1958), pp 425-444

10. C.G.Thomas, Alexander the Great and the Unity of Mankind, The Classical Journal, Vol. 63, No. 6 (Mar.1968), pp. 258-260

---

[1] Ο Χρήστος Ζαλοκώστας (1894-1975) είχε σπουδάσει χημικός μηχανικός. Στην κατοχή ήταν Διευθυντής των κλωστοϋφαντουργείων «Ρετσίνα». Από το 1944 και μέχρι το θάνατό του ασχολήθηκε με τη συγγραφή βιβλίων, ιστορικού κυρίως περιεχομένου. Μεταπολεμικά εκλέχτηκε επανειλημμένα βουλευτής Αθηνών.

[2] Αρριανού Αλεξάνδρου Ανάβασις, Βιβλία VI, VII, Εκδόσεις ΖΗΤΡΟΣ, Θεσσαλονίκη 2004 (Εισαγωγή- μετάφραση-περίληψη-σχόλια: Γιώργος Αθ. Ράπτης), σχόλιο 75, σελ. 378-379

[3] Πρόκειται για κείμενο που εμφανίστηκε τον 3^ο αιώνα μ.Χ. Επανατυπώθηκε με διάφορες παραλλαγές από τον 4^ο μέχρι τον 19^ο αιώνα μ.Χ. Αποδίδεται ψευδώς στον Καλλισθένη τον Ολύνθιο (360-327 π.Χ.), (για τον οποίο θα γίνει λόγος και στη συνέχεια).

[4] Ο Sir William Woodthorpe Tarn (1869-1957) διακρίθηκε ως μελετητής των κλασσικών γραμμάτων και ως συγγραφέας. Μέλος της Βρετανικής Ακαδημίας από το 1928, συνέγραψε σειρά μελετών για την Ελληνιστική εποχή και ιδιαίτερα για τον Μέγα Αλέξανδρο.

[5] Πρόκειται προφανώς για την Cambridge Ancient History  (ίδε βιβλιογραφία) που εκδόθηκε το 1927 και επανεκδόθηκε (χωρίς ουσιώδεις αλλαγές) το 1933 . Στον 6^ο τόμο της, ο Ταρν έχει γράψει τα 5 από τα 17 κεφάλαια. Μια άλλη, πλήρως αναθεωρημένη, έκδοση έγινε το 1994.

[6] Η πόλη Ώπις καθορίζεται επακριβώς από τον Αρριανό: (Ανάβασις, Βιβλίο VII, κεφ. 7): «Αλέξανδρος …εκείθεν …αύθις έπλει ες Ώπιν, πόλιν επί του Τίγρητος ωκισμένην»

[7] Αρριανού, Αλεξάνδρου Ανάβασις, Βιβλίο 7, Κεφάλαια 9 και 10

[8] Αυτά συμβαίνουν περί το τέλος του θέρους του 324 π.Χ., λίγο πριν τον θάνατο του Ηφαιστίωνα (φθινόπωρο του 324) και λιγότερο από ένα έτος πριν τον θάνατο του Αλεξάνδρου (13 Ιουν. 323 π.Χ.).

[9] Αρριανού, Αλεξάνδρου Ανάβασις, Βιβλίο 7, Κεφάλαιο 11

[10] Σπονδή: Ιεροτελεστία, κατά την οποία οι ομοτράπεζοι έχυναν με τα κύπελλά τους κρασί στο έδαφος.

[11] «Εύχετο δε τα τε άλλα αγαθά και ομόνοιάν τε και κοινωνίαν της αρχής Μακεδόσι και Πέρσαις», είναι η ακριβής φράση που χρησιμοποιεί ο Αρριανός.

[12] Αυτό ισχύει σίγουρα για τις δυο εργασίες του Ταρν (των ετών 1927 και 1948) που φαίνονται στη βιβλιογραφία. Ας κρατηθεί επιφύλαξη, για το πως μετέφρασε τη λέξη «ευχή», στην τρίτη εργασία του (Alexander the Great and the Unity of Mankind, Proceedings of British Academy XIX, 1933, p.123).

[13] Στην όλη επιχειρηματολογία μπορεί να προστεθεί ότι, θα μπορούσε κανείς να συμπεριλάβει τους Μακεδόνες στους Έλληνες, όχι όμως τους Έλληνες στους Μακεδόνες.

[14] Για τον ίδιο ίσως λόγο ο Πτολεμαίος φέρει τον Αλέξανδρο να απευθύνει την «ευχή» μόνο στους Μακεδόνες και τους Πέρσες. Η ευχή αυτή αναφέρεται σε «συμμετοχική εξουσία» («κοινωνία της αρχής») που ισοδυναμεί με το σύγχρονο σύνθημα «ο λαός στην εξουσία». Ο Πτολεμαίος δεν θα ήθελε με τίποτα να ακούσουν οι υπήκοοί του για μια τέτοια ιδέα. Περιόρισε έτσι τους λήπτες της ευχής μόνο στους Μακεδόνες (με τους οποίους κυβερνούσε την Αίγυπτο) και στους …μακρινούς Πέρσες.

[15] Ernest Badian (1925-2011): Γεννήθηκε στην Αυστρία. Το 1938 μετανάστευσε στη Νέα Ζηλανδία, όπου πραγματοποίησε τις βασικές σπουδές του. Το 1945 συνέχισε τις σπουδές του στην Αγγλία, όπου πήρε το πρώτο διδακτορικό του δίπλωμα. Ένα δεύτερο διδακτορικό πήρε το 1962 στη Νέα Ζηλανδία. Δίδαξε σε Πανεπιστήμια της Αγγλίας και των ΗΠΑ. Το 1971 έγινε καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Harvard, ενώ το 1974 ονομάστηκε μέλος της Αμερικανικής Ακαδημίας Τεχνών και Επιστημών.

[16] Στο σημείο αυτό είναι χρήσιμο να αναφερθεί ότι ο Ερατοσθένης (276-194 π.Χ.), διετέλεσε επί 40 χρόνια διευθυντής της περίφημης βιβλιοθήκης της Αλεξάνδρειας. Συνεπώς, είχε υπόψη του πλήθος πηγών, από αυτόπτες και μη μάρτυρες, για την ζωή και δράση του Αλεξάνδρου.